Hadimul Kuran
editor@turkata.com
Ebu'l - İz İbni İsmail İbni Rezzaz el-Cezeri. İslamın Altın Çağında çalışmalar yapan müslüman bilim adamı ve mühendis. 1136 yılında Cizrede doğdu. Babasının koyduğu İsmail adına şeref, onur anlamında "Ebu'l-İz" lakabı eklendi. Cizreli olduğu için el-Cezeri adlandırıldı. Batı dünyası onu Cezeri, Cazari adlarıyla tanıdı. Artuklu devlet sarayında 32 yıl çalışan Cezeriye eşsiz bir mucid, mühendis, bilim adamı kişiliği nedeni ile "zamanın güzeli" anlamında "Bedi-üz zaman" da denilmiştir. Sibernetik biliminin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilen Ebu'l-İz el-Cezerinin Leonardo da Vinçi'ye ilham kaynağı olduğu düşünülüyor.
Bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olan Cezerinin yaptığı otomatik makinalar günümüz mekanik ve sibernetik biliminin temel taşlarını oluşturmaktadır. El-Cezerinin yaptığı mekanizmalardan bazıları kendinden önceki çalışmaların geliştirilmiş halidir. Örneğin meşhur eserlerinden olan su saatinde Arşimetin çalışmalarından esinlenmiştir. Beni Musa kardeşlerinin çeşmesi, el-Usturlabinin mum saati, el-Hüseyinin müzik çalan otomatı gibi makinalar el-Cezerinin üzerinde çalıştığı ve geliştirdiği eserlerdir.
El-Cezeri robotlar, saatler, su makinaları, şifreli kilitler, kasalar, termos, otomatik çocuk oyuncakları, otomatik yüzen kayık, su tulumbaları gibi çok sayıda buluşa imza atmıştır. Yaptığı makinaların çoğu suyla çalışıyordu.
El-Cezeri bilgisayarın dayandığı sistemin, sibernetik biliminin temellerini atan bilim adamıdır. Ebu'l-İz el-Cezeri bilgisayarın babası olarak bilinen İngiliz matematikçi Charles Babbage'den 6 yüzyıl önce aynı sisteme dayalı makinalar ve otomatik aletler yaptı ve bunları çaliştırdı. Sibernetiğin kurucusu olarak bilinen nörolog Ross Ashby'den 8 yüzyıl önce de sibernetik ve otomatik makinelerin kendi kendine çalışması konusunda bilimsel çalışmalar yaptı.
El-Cezerinin en meşhur kitabı "El-Camiu'l Beyne'l İlmi ve El-Ameli en-Nafi fi-Sina'atil Hiyel" (Mekanik Haraketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap) adlı eseridir. Bu eserde el-Cezeri 50'den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle göstermiştir. Kitap 6 bölümden oluşuyordu. Birinci bölümde saatlerin nasıl yapılacağı konusunda 10 şekil, ikinci bölümde çeşitli kap-kacakların yapılışı hakkında 10 şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılışı hakkında 10 şekil, dördüncü bölümde havuzlar, fıskiyeler ve müzik otomatları hakkında 10 şekil, beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil, altıncı bölümde bir-birine benzemeyen muhtelif eşyaların yapılışı hakkında 5 şekil yer alır. Kitabın orijinali günümüze ulaşmasada günümüze ulaşan 15 kopyasından 10'u Avrupa müzelerinde, 5'i Topkapı ve Süleymaniye müzelerindedir. Kitaplardaki şekiller 8 yüz yıl önce boyanmasına karşın hala renklerinin canlılıklarının kaybetmemiştir.
El-Cezeri "Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilim doğru ile yanlış arasında kalır" demiştir. El-Cezeri yapacağı cihazların önceden kağıttan maketlerini de yaparak geometri kurallarından da yararlanmıştır. İlk hesap makinasından asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı geliştirdiği saatte kullandı. El-Cezeri günü 24 eşit saate ayırarak dünya bilim tarihine adını yazdırdı. Avrupalılarsa onun bulduğu saat düzenini ancak 18. yüzyılda kullanmaya başladı.
El-Cezerinin yaşadığı dönemde ortaya koyduğu keşifler dünya çapında en üst sırayı alacak çalışmalardı. Onun mühendislik harikaları su akıtan savakların ayar edilmesi, çarpmayı en aza indirmek için ahşapın kullanılması, suyunu belli bir zaman aralığıyla boşaltan kaplar ve daire sektörlü dişlilerin yapılması gibi icatlardı.
El-Cezeri su saatleri üzerinde çalışmalar yapmış, en dakik su saatlerini icat etmiştir. Su saatlerini düzeltirken ağırlık, hava ve boşluk prensiplerini esas almıştır. El-Cezeriyle su saatleri üzerindeki çalışmalar doruk noktasına ulaştı ve ondan sonra su saatleri üzerinde büyük bir çalışma göze çarpmadı. Su ve kandil saatleri Cezerinin yaratıcı gücünü gösteren karmaşık aletlerdir. Örneğin saatin üzerinde dakikaların, günlerin ve ayların yanı sıra Güneş ve Ayın günlük seyrini gösteren karşılıklı 24 kapı bulunuyordu. Gündüz saate bakınca Güneşin gökyüzündeki durumunu görmek mümkündü. Gece de renki camların üzerinde Ayın gökteki durumu görülebilmekteydi. Yine saat başlarında kapılardan ellerindeki davul, zurna ve zilleri çalan adamlar çıkıyordu. El-Cezerinin en ünlü çalışması, İspanyadan Orta Asyaya kadar yayılan İslamın evrenselliğine duyduğu hayranlığı göstermek için yaptığı "Filli su saati"dir. Bu saatte ilk hesap makinasından asırlar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı kullandı. Saatte kullanılan unsurlar (Fil, Zümrüdüanka, Ejder, Selahaddin Eyyubi, Şahin) ülkeleri ve ticareti simgeleyip her hayvan bir miti dile getiriyordu.
El-Cezerinin "Filli su saati"nin büyük ölçülü bir taklitini Dubaide İbn Battuta merkezinde yaptılar. 7 metre yüksekliğinde ve 7 ton ağırlığında olan bu mega saatin yapımında 150'den fazla uzman çalıştı ve bu proje 11 bin çalışma saatine yapıla bildi.
El-Cezerinin mekanik teknolojisinin gelişimine yaptığı en büyük katkılardan biri de su kaldırma makinaları için yaptığı tasarımlardır. Şaşırtıcı olan şey şudur ki, onun makinalarının bir çoğu günümüz modern cihazlarının iş prensiplerine tamamen uygundur. El-Cezerinin yaşadığı şehir olan Diyarbakır dünyanın en sıcak şehirlerinden biri idi. Toplumun bu kurak topraklarda hayatta kalmasını ve gelişmesini sağlamak için Cezeri bir dizi icatlar yapmıştır. El-Cezeri kam mili ve krank milini yaptığı otomatik su saatlerinde ve su kaldıracında kullanmıştır. Kam mili Avrupada ancak 14. yüzyılda görülebilmektedir. Günümüz mühendisleri tarafından tekerlekten sonrakı en önemli mekanik cihaz olarak tanımlanan krank milini el-Cezeri 1206 yılında icat ettiği iki silindirli su pompasında kullanmıştır. Dönen bir çarkta krank mili ile bağlı olan çubuklar çarkın dairesel hareketlerine karşılık doğrusal haraket meydana getiriyordu. Modern örneklerine oldukça benzeyen bu sistem günümüzde buhar makinalarının, içten yanmalı motorların ve mekanik otomatik kontrol ünitelerinin temelidir. El-Cezeri dişliler ve hidrolik mekanizmalar kullanarak ilk su dağıtım sistemini kurmuş ve bu sistem ile Şama, camilere ve hastanelere su verilmesini sağlamıştır. Ayrıca hidrolik güc ile hareket eden ilk otomatik kapıları da Cezeri yapmıştır.
El-Cezeri Artuklu sarayındayken bir robot yapmış ve hükümdara takdim etmişti. Otomatik olarak çalışan ve kendi kendine bazı haraketler yapan alet dünya tarihinin ilk robotudur. O hemde ne zaman su dökeceğine, ne zaman içecek ikram edeceğine karar veren otomatik hizmetçiyi de geliştirmiştir.
Endüstri devrimine giden yolu açmış dahi mühendis, hidromekanik el-Cezeri 1206 yılında Cizrede vefat etmiştir.
