Hadimul Kuran
editor@turkata.com
Ebu Ali Hasan bin el-Hasan İbn-i Heysem. 965-te Basrada doğdu. Batıda "Alhazen" olarak ta bilinir. Alhazen onun ilk adı olan "El-Hasan"ın Latinceye çevrilmiş halidir. Fizik, matematik, astronomi alanlarında çalışmalar yaptı. Öğrenimine Basrada başladı. Zamanının yüksek din ve fen ilimlerini burda öğrendi. Daha sonra Bağdata giderek
matematik, fizik, mühendislik, astronomi, metalurji gibi pozitiv ilimleri öğrendi. Öğrendiklerini uygulayarak birçok önemli neticeler ve başarılar elde etti.
İbn-i Heysemin başarıları diğer memleketlerde duyulunca, Mısırda hüküm süren Şii- Fatimi Devleti hükümdarlarından El- Hakim kendisini Mısıra davet etti. Mısıra gitmeden Nil nehri üzerinde bir sulama projesi üzerinde çalıştı. Hükümdara bu projeyi sundu. Hükümdar her türlü desteği vereceğini söyledi. Ancak İbn-i Heysem Nil nehri üzerindeki araştırmalarında bu projenin o zamanın şartlarında başarılı olamayacağını anladı. Proje başarısız olunca gözden ırak bir yere çekilip hükümdardan uzak durmaya karar verdi. Gizlice ilmi çalışmalarını sürdürerek birçok eser yazdı. İbn-i Heysemin hayatının bu dönemi en verimli ve başarılı devri olmuştur.
İbn-i Heysem çağının bütün ilimlerinde öncüydü. Fevkalade keskin bir görüş, anlayış, muhakeme ve zekaya sahipti. Aristo ve Batlemyüs'un eserlerini inceleyerek hatalarını gösterdi. Bunları özetleyerek Arapçaya tercüme etti. Ayrıca tıp ilminde de derinleşti. Geometriyi mantığa uyguladı. Geometri ve matematiğin inşaatçılık alanında uygulanmasında katkıda bulundu.
Fiziksel optik, meteorolojik optik, katoptrik, diyoptrik, yakıcı aynalar, gözün fizyolojisi ve algısal psikoloji alanlarında araştırmalar yapmış olan İbn-i Heysemi Latin skolastikleri "Alhazen" diye adlandırırlar. Kendisine hemde "İkinci Batlamyüs" lakabı da verilmiştir.
İbn-i Heysemin fizikte olduğu kadar tıptakı ustalığını da gösterdiği kitabı "Kitab el-Menazır" (Optik kitabı/ Görüntüler kitabı) adlı eseri gözün anatomisi ve fizyolojisi ile başlar. Gözün çeşitli kısımları arasındakı ilişki ve görme olayı sırasındakı bütün bir organ ve dioptrik (merceklerin ışığı kırmaları ile ilgili) bir sistem olarak gözün nasıl iş gördüğü gösterilmiştir.
İbn-i Heysemin bu ünlü eseri 12. yüzyılda Cremonalı Gerard (Gherardo) (1114-1187) tarafından "Opticae Thesaurus Alhazeni" (İbn-i Heysemin Optik hazinesi) başlığı altında Latinceye çevrilmiş ve Batı dünyasını 600 yıl boyunca etkilemiştir.
Kitap gözün yapısı, yanılsama (illüzyon), serap olayı, prespektif, ışığın kırılması ve fotoğraf makinesinin atası olan "karanlık oda"dan (camera obscura) söz etmekte ve böyle bir delikli kamera ile ters görüntü elde edileceğini belirtmektedir.
İbn-i Heysem "karanlık oda"nın güneş tutulmalarının gözlemlenmesinde kullanılmasını önermektedir. İbn-i Heysem hemde gözün, nesnenin yolladığı ışınları algılayarak cismi gördüğünü ortaya atmıştır. İbn-i Heyseme kadarkı bazı alimler ışınların gözden çıktığını ve bu yüzden gördüyümüzü iddia etmişlerdi. Ancak İbn-i Heysem ışınların güneş veya ateşten geldiğini, göze düz gelen ışın sayesinde gördüyümüzü belirtmiştir. İbn-i Heysem "Eğer ışınlar gözden çıksaydı karanlıkta da görmemiz gerekirdi, kuvvetli bir ışığa baktığımızda gözlerimiz kamaşmazdı ve yıldızlara baktığımızda yıldızları bir süre sonra görmemiz gerekir" demiştir.
İbn-i Heysem tüm zamanların en büyük fizikçilerinden biri olarak kabul edilir.
Optik konusunda en yüksek düzeyde deneysel çalışmalar yapmıştır. Deneylerini kendi tasarlayıp yaptığı bir alet ile gerçekleştirmiştir. Bu deneylere dayanarak İbn-i Heysem bir "camera obscura"yı (karanlık oda) optik çalışmalara sokan ilk kişidir. İbn-i Heysemin görüntü ve ışık teorilerini ihtiva eden optik üzerine çalışmaları 17. yüzyıldakı ilerlemelere ışık tutması açısından, onun bilime en önemli katkılarındandır.
İbn-i Heysemin geometri ve sayı teorisine kattığı zenginlik, Arşimetin tesiri altında devam edegelen yaklaşımların çok ötesine geçmiştir. Ayrıca ilmi araştırmalarda deneye öncelik veren İbn-i Heysem, modern bilimin temellerinin atılmasında inkar edilmez bir yere sahiptir. İbn-i Heysem hem astronomik gözlemler, hem de meteoroloji bakımından çok önemli araştırmalar yapmıştır.
İbn-i Heysem atmosfer kalınlığı, göksel olayların gözlenmesinde atmosfer etkisi, alacakaranlığın başlangıç ve sonu, güneş ve ayın ufukta gökyüzünün ortasında göründüğünden daha büyük görünmesinin nedeni ve benzeri olayların optik sonuçları üzerine pek çok konuyu gün yüzüne çıkarmıştır.
İbn- Heysemin 50'den fazlası günümüze ulaşan en az 96 ilmi çalışması var. O, fizik alanında ışığın netliği ve yayılımı, doğrudan görme, yansıma, karanlık oda konularında, astronomi alanında evrenin yapısı, kıble yönünün hesapla belirlenmesi, ışığın küreden geçerken sapması, Ayın ve Yıldızların ışığı konularında araştırmalar yapmıştır. Matematik alanında cebirden ziyade geometri kısmı ile ilgilenmiş, geometride sonsuz küçükler ve koni kesitleri konusunda önemli çalışmalar yapmıştır. Matematikte ün salmasına yol açan çalışması ise "Alhazen Problemi"dir. İbn-i Heysem hemde "nokta tabanlı geometrik transformasyon" üzerine yaptığı çalışmalarıyla sürekli haraket kavramının geometriye girmesine vesile olmuş, ardından ilk defa geometriye dayalı bir uzay kavramını geliştirmiştir.
İbn-i Heysemin en meşhur eseri "Kitab el-Menazır eseridir. Bu eser Orta Çağda beş defa Latinceye çevrilmiş, bütün Avrupa universite ve ilim merkezlerinde tek müracaat eseri olmuştur. Onun hemde "Kitab ül-Cami fi Usul-il-Hisab", "Kitab-ul-Ezlal", "Kitabun fihi Rüdud alel Felasifet-il-Yunaniyye ve Ulema-il-Kelam", "Kitabu Heyet-il-Alem" gibi değerli ilmi çalışmaları var.
İbn-i Heysemin eserleri Orta Çağda Latinceye, İtalyancaya ve İbraniceye çevrilmiştir.
İbn-i Heysem 1038 veya 1040 yılında Kahirede vefat etmiştir.
