Size Türkiye’den sonra en çok Türkün yaşadığı yer neresidir diye sorsam cevabınız ne olur acaba? Muhtemelen bağımsız Türk devletlerinden birini söylersiniz değil mi? Eğer öyle düşünüyorsanız yanılıyorsunuz. Türkiye’den sonra dünyada en çok Türkün yaşadığı yer İran’dır. Evet! Yanlış duymadınız İran, dünyada Türklerin en çok yaşadığı ikinci ülkedir. İran’da şuanda yaklaşık olarak 40-45 milyon Türk yaşamakta. Hatta İran’ın etnik yapısına baktığımız zaman sayı olarak en büyük etnik grubun Türkler olduğunu ve Perslerinin sayılarının Türklerden 3 kat daha az olduğunu görmekteyiz.
Büyük Selçuklu Devletinden itibaren İran Coğrafyası tamamen Türk kontrolüne geçmiş ve 1925 yılına kadar yaklaşık 1000 yıl Türk devletleri tarafından yönetilmiştir. Hatta Selçuklu Devletine başkentlik yapan Nişapur, Rey, İsfahan ve Hamedan şehirleri bugün İran sınırları içersindedir. Bu yazımda da ben İran’da mevcut olan en büyük Türk topluluklarından bahsedeceğim.
İran Türkleri denildiğinde ilk akla gelen hiç şüphesiz Güney Azerbaycan Türkleridir. 1828 yılında Rusya ile İran arasında yapılan Türkmençay anlaşması sonucunda tarihi Azerbaycan toprakları ikiye bölündü. Bu anlaşma ile Azerbaycan’ın büyük kısmı İran’a bırakılırken geri kalan yarısını ise Rusya aldı. Aslında Azerbaycan’ın gerçek başkenti Bakü değil, şuan İran sınırları dahilinde bulunan tarihi Türk şehri Tebriz’dir. Bugün bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nde 10 Milyon Azerbaycan Türkü yaşadığı halde İran’da hem nüfus hem de yüzölçümü bakımında üç kat daha büyük bir Azerbaycan vardır. İran’ın kuzeyi tamamen Azerbaycan toprakları olup orada yaşayanların çoğu da Azerbaycan Türkleridir. Aradan geçen 190 yıla rağmen şuan Kuzey ve Güney Azerbaycan arasında ne dil ne de kültür farklılıkları vardır. Bu da Azerbaycan Türklerinin milli köklerine ve kültürlerine bağlılığını gösteren en büyük delildir.
Azerbaycan Türklerinden sonra İran’daki en büyük Türk toplumu Kaşkay Türkleridir. Sayıları 3 Milyondan fazla olan Kaşkay Türkleri daha çok İran’ın güney kısmındaki Fars eyaletinde yaşamaktalar. Kaşkay Türkleri göçebe bir toplum oldukları için Fars dilinden pek fazla etkilenmemiş, dillerini ve kültürlerini koruya bilmişlerdir.
İran’ın göze çarpan diğer büyük etnik Türk grubu ise Halaç veya Horasan Türkleridir. Sayıları 3 Milyona yakın olan Horasan Türkleri İran’ın kuzeydoğusunda Rezavi Horasan, Kuzey ve Güney Horasan ve az da olsa Gülistan eyaletlerinde yaşamaktalar. Dilleri Azerbaycan ve Türkmenistan Türkçesinin arasında ve daha çok Türkmenceye yakındır.
İran’ın en büyük dördüncü Türk toplumu ise Sahra Türkmenleridir. 1881 yılında yapılan Göktepe Savaşında Türkmenlerin yenilmesinden sonra İran ve Ruslar arasında yapılan Ahal Teke anlaşmasıyla aynı Azerbaycan örneğinde olduğu gibi kuzeydeki Türkmenler Rusya’ya bağlanırken güneyi de İran aldı. Bugün sayıları 2 Milyondan fazla olan Sahra Türkmenleri İran’ın kuzeydoğusunda Kuzey Horasan, Gülistan, Mazandaran ve Semnan eyaletlerinde yaşamaktalar.
Sonuç olarak İran, Türk dili ve tarihiyle ilgilenen herkesin mutlaka bilmesi gereken coğrafyadır. Danışmanım olan değerli hocam Doç. Dr. Nejdet Gök’ün de dediği gibi: “İran öğrenilmeden Türk Tarihi anlaşılamaz”.
