Hadimul Kuran
editor@turkata.com
Ebu Reyhan Muhammed bin Ahmed el-Biruni (Beyruni). Batıda Alberuni veya Aliboron olarak tanınır. 973'te Doğu Harezmin merkezi olan Kas'ta doğdu. Daha 6-7 yaşlarında iken üstün zekasıyla dikkat çekiyordu.
Harezmşahlar sarayında ünlü matematikçi Emir Ebu Nasr Mansur b. Ali b. Irakın himayesinde fen ilimleri, Öklit geometrisi ve Batlamyus astronomisi okudu. Öğrenme hususunda o kadar azimli ve hırslıydı ki rasat çalışmaları sırasında Güneşe bakmaktan gözleri neredeyse kör olma derecesinde bozulmuş, ancak o çalışmalarını bırakmamış, Güneşin sudaki aksine bakarak tecrübelerini sürdürmüştür.
El-Biruni alimlerden ilim öğrenmekle birlikte kendini de çok fazla geliştirmiştir. Çağdaşlarının söylediğine göre yılda sadece iki gün - Ramazan ve Kurban bayramlarının ilk günü çalışmayı bırakırdı. Bunun dışında çalışmalarını ne siyasi karışıklık, ne esaret, nede yoksulluk etkileyebildi.
Ortaçağın yetiştirdiği en büyük bilim adamı olan Biruni Türkçe, Farsça, Sanskritçe, Süryanice, İbranice ve Arapça biliyordu. Biruni astronomi, aritmetik, geometri, fizik, kimya, tıp, eczacılık, tarih, coğrafya, filoloji ve etnolojiden jeodezi, botanik, mineraloji, dinler ve mezhepler tarihine kadar 30'a yakın bilim dalında çalışmalar yaptı, buluşlar gerçekleştirdi.
Uzman olduğu ilim dallarındaki eserleri hala Batı dünyasında kaynak olarak kullanılan Biruni, hayatı boyunca yaklaşık 13 bin sayfadan oluşan 180 eser vermiş, bunlardan 27.i günümüze kadar gelebilmiştir.
Biruni metot olarak hem teoriyi, hem de pratiği araştırmalarında uygulayan ilk ilim adamıdır.
Biruni günümüz bilim adamlarını hayran bırakan çalışmalara imza atmıştır. Biruni Dünyanın çapını sadece 15 km'lik bir yanılmayla, Dünyanın ekliptik eğimini de 1 saniyelik yanılmayla ölçtü. Amerika, İyne Burnu ve Japonyanın varlığından bahsetti. Devrinin coğrafi ve kültürel haritasını çıkardı. Yaşadığı coğrafyadaki enlemlere bakarak insan ve medeniyet dağılımlarının aynı enlem dairesi üzerinde olduğunu buldu. Işık hızının ses hızından çok yüksek olduğunu söyledi. Karaların kuzeye kayma fikrini ilk o ortaya attı. Bitkilerde üreme konularına temas etti, kuşlarla ilgili gözlemlerde bulundu. Dünyanın yuvarlak oluşunu söylediği gibi, Dünyanın dönüşünü, hatta Yerçekiminin varlığını bile ortaya koydu. Yerçekimi hakkında şunları söyledi:
"Arz dönüyorsa bu dönüşten dolayı herşey niye fırlamıyor? Çünki Yer herşeyi çekiyor. İşte bu çekim yeryüzündekilerin fırlamasına mani olur".
Oysa günümüzde özellikle Batı bilim dünyasında yerçekimi kanununun İngiliz bilim adamı Newton tarafından keşfedildiği kabul edilir.
Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Biruni trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup, sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Biruninin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridiyen yayı uzunluğunu hesaplaması geometri açısından önemli bir çalışmadır.
Yüz seksen eseri bulunan Biruninin eserlerinin 70'i astronomi, 20'i de matematik hakkındadır. Biruninin önemli eserlerinden bazıları bunlardır:
1) Asaru'l-Bakiye - Biruninin ilk önemli ve büyük eseridir. Kronoloji, tarih, takvim ve kültürle ilgili eseridir. 1930'lu yıllarda Sovyet bilginleri Orta Asya üzerinde çalışmalarını sürdürürken sürekli baş vurdukları kaynak Asaru'l - Bakiye eseri olmuştur. Arkeologlar da Harezm devletine ait bilgileri bu esere baş vurarak öğrenmişler.
2) Kitab'ı Tahdid Nihayetu'l - Emakin li Tashih'i Mesafeti'l Mesakin - Biruninin jeodezi, coğrafya ve astronomiyle ilgili eseridir. Biruni bu eserde Dünyanın küre şeklinde ve dönmekte olmasını belirtmiştir.
3) El-Kanun el-Mesudi - Biruninin astronomi, coğrafya ve trigonometriyle ilgili eseridir. Biruni bu eserle astronomini sistematik hale getirmiş (Biruninin astronomi ansiklopedisi niteliğindeki eseridir.), trigonometrinin ayrı bir ilim dalı olmasını sağlamıştır.
İlim tarihinde üzerinde en çok çalışılan ilim adamı unvanına sahip olan Biruninin doğumunun bininci yılı bütün dünyada görkemli bir şekilde kutlanmıştır. 1951'de birçok ilim adamının kendisi hakkındaki görüş ve değerlendirmelerini içine alan bir "Anma kitabı" hazırlamışlar. UNESCO'nun çıkardığı COURİER dergisi 1974 Haziran sayısını Biruniye ayırmıştır.
Prof.Sochau Birunini "Yeryüzünde yaşamış en büyük zeka" olarak adlandırmıştır. George Sarton Birunini "Bütün zamanların en büyük bilginlerinden biri" olarak nitelemiş ve onun yaşadığı döneme de "Biruni asrı" demiştir. Son dönemde İngilterede yayınlanan "History Today" dergisi Biruniye geniş yer ayırmıştır. İşte o makaleden bazı satırlar: "Henüz 30 yaşındayken Dünyanın çevre uzunluğunu ufak bir hata payıyla hesaplamayı başardı. Genç bilim adamı bu keşfi sayesinde haritalarda dünyanın sadece 2/5'lik bir kısmının resmedildiğini, dünyanın geri kalan 3/5'lik kısmının hiçbir haritada gösterilmediğini ifade etmiştir. Böylece Kolombdan beş asır önce Amerika kıtasının varlığını teorik olarak Biruni keşfetmiştir.
Kasta doğup Buharada, Reyde, Cürcanda, Gürgençte, Hindistanda, Afganistanda hayatı geçen Biruni 1061 yılında Gaznede vefat etmiştir. Biruni çağları aşan üstün zekasıyla bugün bile taktir görmeye devam ediyor.
