Hadimul Kuran
editor@turkata.com
Muhammed, Ahmed ve Hasan bin Musa.
Abbasi Halifesi Me'mun devrinde yetişen üç büyük matematik ve fen alimi. Babaları Me'munun sarayında astronomi ilmiyle uğraşan Musa bin Şakirdir. Bağdatta doğup yetiştiler. Babaları Musa bin Şakir genç yaşta vefat edince Halife Me'mun onları himayesine aldı ve İshak ibni İbrahim adlı alimi bu üç kardeşin yetiştirilmesinde vazifelendirdi. Daha sonra Bağdattakı Beytü'l-Hikme'ye yani İlim Akademisi'ne gönderdi. Yahya bin Mansurun yanında ilim tahsil eden üç kardeş matematik, mekanik, geometri, tıp, fizik ve diğer ilimlerde yüksek dereceye ulaştılar.
Ürdünlü ünlü bilim tarihçisi Abdulhamid Sabra İslam Medeniyetinin üstünlüğü ve Rönesansın kaynakları hususunda müsteşriklerden biri tarafından yazılan bir eserde bu üç ünlü kardeş ilim adamı hakkında şu ifadelerin kullanıldığını söylüyor:
"Açıkca görülüyor ki, bu bilgin kardeşler ilmi anlayışta Allahu Tealanın lutfuna kavuşmuşlardı. Büyükleri Muhammed geometri ve astronomide, ortancası Ahmed mekanikte, küçüğü Hasan da geometride derinleşmip ustad olmuşlardı. Hasan Euclidin geometri ile ilgili temel altı eserini okuduktan sonra, geriye kalan yedi kitabı okumadan onlardakı geometrik hesapları halletmeye gücü yeter hale gelmişti."
Kardeşler arasında en büyükleri olan Muhammed vaktinin çoğunu astronomi ve fen bilgileri ile ilgili araştırmalara verdi. Ayrıca mekanik aletler ile de mesgul oldu. İlim dallarının çoğunda meşhur olduğu için ona "Hakim-i Beni Musa" lakabı verildi. "Üç Kardeşler" Arapçaya çeşitli dillerden eserler de tercüme ettiler. Muhammed antik el yazmalarını araştırmak için Yunanistan ve Küçük Asya'yı baştan başa gezmiş, Yunanca yazmaların hazırlanmasına yardımcı olmuştur.
Ahmed bin Musa mekanik alanda çeşitli tartı aletleri yanında, yükleri çekmek ve kaldırmakta kullanılan bazı aletler yaptı. Mekanik konuları üzerinde titizlikle durdu. Bu hususta kardeşlerini ve bu sahada uğraşanları geçti. Ağabeyi Muhammed ile birlikte büyük bir bakır saat yaptı. Üzerine ateş yaklaştırıldığında fitili otomatik olarak ortaya çıkan kandiller yaptı. Kandilin fitili ortaya çıkınca yağ da hemen fitilin üzerine yanacak miktarda fışkırıyordu. Rüzgar esse bile kandil sönmüyordu. Ahmed bin Musa ayrıca tarlada sulama yaparken tayin edilen sulama miktarını aşınca hemen sinyal veren bir sulama aleti geliştirdi.
Ahmed bin Musa mekanik alanında çok kıymetli eserler vermiş, kendisinden sonra gelen Cezeri ve başka bir çok alime öncülük etmiştir. Ahmed bin Musanın "Kitab fi'l Karastun" eseri terazi, denge ve ölçme teorilerinden bahsediyor ve teknik yönden bugün hala kullanılmaktadır. Bu eserin yazma nüshaları Topkapı sarayı III Ahmed kütüphanesi ile Vatikan ve Goethe müzesinde bulunmaktadır.
Bir Arap bilimcisi olan Maruf Naci "El-Merasid'ül Felekiyye bi Bağdad" adlı eserinde:
"Samarra rasathanesinde Muhammed ve Ahmed kardeşlerin yaptığı, az bir su ile dönen daire biçiminde bir alet görmüştüm. Yüzeyinde yıldızların şekilleriyle hayvanların resimleri görünüyordu. Gökteki yıldızlardan biri kaybolunca, alet üzerindeki görüntüsü de kayboluyordu. Görünmeyen bir yıldız doğunca da aletin üzerindeki yatay çizgi üzerinde görüntüsü beliriyordu" diye söz etmektedir.
Otomasyona ilgisi sebebile Pnömatik sistemlerle ilgili çalışmalara kendini adamış Ahmedin gayretleriyle "Kitab'ul-Hiyel" adında muhteşem eser kaleme alınmıştır. Bu eserde hava, boşluk ve denge prensiplerini ele alan 100 düzenekten bahsedilmektedir. Bunların 73'ü sihirli ibrik, 15'i suyun seviyesinin sabit tutulmasını sağlayan temel araç, 7'si fıskiye, 3'ü lamba, 1'i kaldıraç ve 1'i de körükten oluşan otomatik kontrol düzenekleridir.
En küçük kardeş olan Hasan bin Musa ise geometri alanında çok başarılı çalışmalar ortaya koydu. Halife Me"munun daha çok beğenisini ve ilgisini kazandı. Aynı asırda yaşayan alimlerin çözemediği geometri problemlerini kolaylıkla çözdü. Eliptik eğriler üzerine yazdığı ünlü "Kitab'üş-Şekil Müdevver vel Müstatil" adlı eseri eliptik geometri konusunda Batı bilim dünyasında asırlarca temel müracaat kaynağı oldu.
Hasan bin Musanın "Kitab'ul Mahrurat" adlı eseri matematik ve geometri tarihi bakımından son derece önemli eserdir. Bilhassa koni kesitleri ile alakalıdır. Bu eser Pergeli Apolloniosun konik kesitlere dair kitabının bazı bölümlerinin tashihi olup yeni delil, önerme ve teoremlerle donatılmış oldukça güçlü bir çalışmadır. Hasan bin Musa Arşimet tarafından geliştirilen metodla daire hesaplamasını başarıyla gerçekleştirmiştir. Ayrıca küp kökünü kübik olmayan bir sayıdan çıkarma işini seksadesimal (60'lı sayı sistemine dayanan) kesirlerde oldukça kesin hesaplaya bilmiştir. Diğer yandan üçgenin yüzeyine ilişkin bugün bile kullanılan Heron Teoremini de (Üçgende alan ile ilgili formül olup U formülü olarak ta bilinir) uygulamıştır.
"Üç kardeş"ler Ayın ilk defa en büyük enlem dairesinin farkını ve büyüklük miktarını göstermişler. Onlar aynı zamanda Batlemyusun cetvellerini "Denemeler" veya "Me'mun cetvelleri" adı altında yenileyerek tekrar kayıt altına almışlar ve takvim hesabı için kaynak oluşturmuşlar. Beni Musa kardeşler Halife Me'munun emri ile Sincar ovasında yaptıkları çalışmalar neticesinde meridiyen çevresini 360 kısıma bölerek 1° meridiyen uzunluğunu ölçtüler ve dünyanın çevresini 39 bin km olarak hesapladılar. (Bugünkü hesap 40 bin km onların ölçümlerine yakın) Bu çalışma grubunda el-Harezmi de bulunuyordu. Beni Musa kardeşler Bağdat köprüsü civarında büyük bir rasathane yaptırdılar. Burada yaptıkları astronomik gözlem ve araştırmaları sonra gelen İslam alimleri ve Batı bilginleri için temel müracaat kaynağı oldu.
Bu alim kardeşler İstanbuldan büyük meblağlar ödeyerek felsefe, astronomi, matematik ve tıbba ait ilmi kitaplar satın almışlar ve ömürlerini ilmi araştırmalara vermişlerdi. Yaptıkları ilmi hesaplamalar dakik ve hassastı. Onlardan yüz elli sene sonra gelen Biruni şöyle demektedir:
"Musa oğullarının yaptıkları ilmi ve hassas hesaplamalar son derece güvenilir durumdadır. Kendilerinden sonra gelen ilim adamlarına kalan şey onların verdikleri rakamların doğruluğunu araştırmaktan başka bir şey değildir."
"Üç kardeşler"in buluşları: Gemi değirmeni, çeneli ekskovator, rüzgarda sönmeyen lamba, sıcak ve soğuk suyu nöbetleşe veren otomatik düzenekler, otomatik saatler, mekanik aletler, otomatik oyuncaklar, ev alet ve edavatı.
Beni Musa Kardeşleri 15 eser kaleme almışlar. Bazıları bunlardır:
-"Kitab'ul Hiyel" - Makina, konstruksiyon mühendisliğinin öncülüğünü yapan eser sahasında ilktir. Eserde üç kardeşin yaptığı mekanik aletlerin şekilleri ve nasıl çalıştıkları izah edilmektedir.
-"Kitab'u Beni Musa fil-Karastur" - terazi tekniği ile ilgilidir.
-"Kitab'u kıyas'il Mesahat-il Musattahati vel-Müstedireti" - Avrupada "Hendesede Üç Kardeş" diye bilinir. Latinceye tercüme edilmiştir.
-"Kitab'ut-Tekavim-il Menazil-is Seyyarat" - Gezegenlerin uzaydakı faaliyetleri ile ilgili eserdir.
"Üç Kardeşler" çalışmaları ile insanlığa faydalı icatlar ortaya koymuşlar ve yaşadıkları asra damgalarını vurmuşlar.