17 Mayıs 2015 Pazar

Trigonometrinin Mucidi, Astronomi Dehası - El-Battani

Hadimul Kuran
editor@turkata.com

Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani. Batıda Albategnius, Albategni yada Albatenius olarak biliniyor. 858 yılında Dünyanın ilk universitesinin kurulduğu Urfanın Harran ilçesinin Battan kasabasında doğdu. 887-928 yılları arasında Suriyenin Rakka ve Şam şehirlerinde çalışmalar yaptı.
 El-Battani matematik, astronomi ve coğrafyada bir dahiydi. Batı dünyasında Gibbs ve Kremers gibi ünlü oryantalistler Battanide müthiş bir zeka bulunduğunu, onun İslam dünyasındaki her çeşit kültürü içine alan bir ansiklopedi gibi olduğunu belirtmişlerdir.

 El-Battani Rakkada özel bir gözlemevi kurmuş ve burada son derece önemli gözlemler yapmıştır. Güneş, Ay ve gezegenlerin haraketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru bir biçimde belirlemeye çalışmıştır.
 Battaninin astronomideki en çok bilinen başarılarından biri "Güneş yılı"nı 365 gün, 5 saat, 46 dakika, 24 saniye olarak ölçmüş olmasıdır. Günümüzdeki gelişmiş teleskoplar ve bilimsel hesaplamalar sonucu ise bu değer 365 gün, 5 saat, 48 dakika, 46 saniye olarak hesaplanmıştır. Battani Güneşin Dünyaya en uzak noktada bulunduğu sıradaki haraketini gözleyerek Güneşin yörünge eğilimini ve Dünyanın dönüş eksenindeki değişme değerini hesapladı. Kendisinden 500 yıl sonra gelen Kopernikin 23 derece 35 dakika olarak bulduğu Dünyanın ekliptik eğimini o, 23 derece olarak hesaplamış, bugün bilinen açı değerini yaklaşık yarım dakikalık bir farkla bulmuştur.
 Battani Güneş ve Ayın görünür çaplarını ölçmüştür. Güneşte bir yıl, Ayda ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesaplamıştır. Kendisinden yarım asır önce yaşamış Harezminin Güneş ve Ay tutulmaları konusundaki hesaplamalarına yeni eklemeler yapmış, Ayın tutulma derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir. Kendi geliştirdiği "Kadran" ve "Zatüş-Şübateyn" gibi aletlerle Güneş ve Ay tutulmalarını izledi. El-Battani "Sabii Cetvelleri" adlı yıldız kataloğunu hazırlamış ve 489 yıldızı sınıflandırmıştı. Avrupalılar Kopernik devrine kadar bu cetvelleri kullandılar.
 Battaninin en önemli çalışması "Zij" yada "Ayarlı astronomik tablolar" eseridir. Plato Tibirnitus tarafından 1116 yılında "De Motu Stellarum" adıyla Latinceye çevrilmiştir. 57 bölümden oluşan "Ez-Zic es-Sabi" eseri Kepler, T.Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde çok etkili olmuştur. Eser tam üç defa Latinceye çevrilmiştir.
 Battani Müslümanlar için büyük ehemiyet arz eden Kıble yönünün farklı coğrafyalarda hesaplanabilmesine yönelik çalışmalar da yapmıştır. Mekkenin enlem ve boylamını tesbit etmiş, ardından Kıblenin belirleneceği yerle Kabenin ölçümleri arasındakı farkı bulup Kıble doğrultusunu belirledi. Büyük bilgin tesbitlerini yaparken kendi geliştirdiği ve "Zatul Halak" adını verdiği Güneş saatini kullandı.
 Laland tarafında Dünyanın en iyi 20 astronomundan biri sayılan Battani astronomi ilmi hakkında bu tesbitte bulunmuştur:
"Beşer Allahın birliğini isbata, Onun emsalsiz büyüklüğünü, Yüce hikmetini, muazzam kudretini, eserinin mükemmeliyetini anlamaya yıldızlar ilmi sayesinde muvaffak olur".
Battaninin astronomi ilmine katkılarından dolayı Aydakı bir kratere Albategnius adını vermişler.
 Battani astronomi ilmiyle birlikde matematik ilminde de dehaydı. Battani sinüsün ve kısmi olarak ta tanjantın hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin temellerini atmıştır. Astronomi çalışmaları sırasında matematik ve trigonometriden faydalanan ilk kişi olarak ta tarihe geçmiştir.
 Sekiz yüzlü yıllarda astronominin gelişmesi ve rasathanelerin kurulmasıyla matematiksel hesaplamalara baş vurulmuş, trigonometri de dokuz yüzlü yıllara doğru bu hesaplamalardan doğmuştur. Tri - 3, gonom - kenar ve metry - ölçüm sözlerinin birleşmesinden oluşan sistemdir. Trigonometri matematik ilminin en önemli branşıdır.
 Paris İslam Enstitüsü eski profösörlerinden Jaques Rislere göre trigonometrinin gerçek mucidi el-Battanidir. M.Charles de "Geometride Metodların Tarihi Görünümü" adlı eserinde Battaniden söz ederken onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan kişi olduğunu ifade eder ve bu tabirleri Güneş saati hesaplamaları sırasında bulduğunu, ona "uzayan gölge" adını verdiğini, buna modern geometride "tanjant" dendiğini belirtir.
 Battani trigonometrik bağlantıları bugün kullanılan şekliyle formulleştirmiştir. Onun sayesinde trigonometri Batılıların anlayıp kullanabileceği bir şekle girmiş ve yaygınlaşmıştır. Onun formullerinden bazı misaller:
tan a=sin a/cos a
sin x=a cos x
 Battani dik üçgenleri inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs ve tanjantla birlikte kotanjant, sekant ve kosekantın tarifini yapmış ve kullanmıştır. Sıfırdan 90 dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamış, cebir çözüm metodlarını trigonometrik denklemlere uygulamıştır.
 Battani Orta Çağ Batı dünyasında eserleri Latinceye çevrilen ilk Müslüman bilim adamıdır. En önemli ve günümüze kadar gelebilen tek kitabı "Ez -Zij" adlı eseridir. Bu eser yalnız İslam Dünyasında değil Orta Çağda ve Rönesansın ilk devirlerinde Avrupada derin tesirler bırakmıştır. Kitap 1116 yılında P.Tibirnitus tarafından Latinceye, 1143 yılında Robertus Retinensis tarafından İspanyolcaya çevrilmiştir.
 Bundan başka Battaninin "Kitabü Marifet'il Metalil Büruc fi ma beyne erbe'il felek", "İlmün Nücum", "Kitabu Tadlil Kevakib", "Risaletün fi tahkiki akdar'il ittisalat" adlı eserleri de vardır.
 Üstün zekası ve ilmiyle matematik ilmini astronomi ile harmanlayan el-Battani devrini binlerce yıl ileriye taşıdı. Dolu ömrü 929 yılında Samarra şehri civarında Kasralciste tamamlandı.