Senan Kazımoğlu
senan@turkata.com
Birinci Dünya savaşında ağır kayıplar veren Çarlık Rusyası ve bunu mutaakiben Ekim ihtilaliyle rejimin değişmesi Rusyadakı diğer halkların bağımsızlık hareketlerinin fitilini ateşledi. 1918 yılına gelindiğinde Rusyadan ayrılan Kafkas halklarının oluşturduğu “Zakafkasya seymi” (Güney Kafkas devletleri olan Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycanın oluşturduğu ortak hükümet) dağıldı ve Seyme bağlı devletleri ayrı- ayrı bağımsızlıklarını ilan etdiler.
Bu devletlerden biri de 28 mayısta bağımsızlığını ilan eden Azerbaycandır. Bağımsızlığını ilan eden Azerbaycanın henüz nizami ordusunun olmaması ve Azerbaycanın çeşitli bölgelerinde ruslardan ve bolşeviklerden destek alan silahlı ermeni çetelerinin Azerbaycan Türklerine karşı giriştikleri soykırım hareketleri Azerbaycanın bağımsızlığını bir kez daha tehdit ediyordu. Bunun üzerine yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyetinin hükumeti destek için Osmanlı Devletine baş vurdu.
Osmanlı Devleti ile aralarında Azerbaycan Milli Şurası da bulunan yeni Kafkasya devletleri arasında 8 Haziran 1918 tarihinde Batum Antlaşması imzalandı. Batum Antlaşması’ndakı “dostluk ve karşılıklı yardım” maddesi gereğince Osmanlı Devleti, gerektiği takdirde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’ne silahlı yardım yapmayı kabul etti. Kafkaslardakı Müslüman halkına yönelik katliamların durdurulması için ve oradakı Türklere savaş yardımı yapmak için Azerbaycan Milli Şurası’nın Başkanı Mehmed Emin Resulzade bu antlaşmanın 4. maddesine uygun olarak Osmanlı Devleti’nden askeri yardım istedi.
Bunun üzerine bizzat Harbiye Nazırı Turan soylu Enver Paşa’nın emri doğrultusunda, kargaşa içinde bulunan Azerbaycan ve Dağıstan’ı Rus işgalinden kurtararak bağımsızlıkılarını ilan etmelerine yardımcı olmak, Kafkasya’da kurulacak ordunun esasını vücuda getirmek, Kafkasyalı askerlere talim vermek ve Kafkasya’da yüksek İslam menfaatleri ve hukuku mukaddesini hayata geçirmek, Hilafet ve Osmanlı ile siyasi rabıtayı ve askeriyeyi tesis etmek amacıyla Mart-Ağustos 1918 tarihleri arasında kurduğu Doğu Ordular Grubu’na bağlı ve tamamen Müslümanlardan oluşan bir askeri birlik kuruldu. (Kafkas İslam Ordusu)
Enver Paşa’nın kardeşi olan Nuri Paşa’nın komutanlığındaki Kafkas İslam Ordusu, 12-14 bin kişilik Osmanlı askeri ve 5-6 bin kişilik Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti vatandaşından müteşekkildi.
Osmanlı devletinin Azerbaycana ordu göndermesi ve Kafkas İslam Ordusunun kurulması ermeni çetelerini ve bolşevikleri fazlasıyla rahatsız etmişti. Azerbaycan Cumhuriyetini yıkmak ve Kafkas İslam Ordusunu yok etmek için Bakü’den hareket eden Bolşevikler geçtikleri ve işgal ettikleri yerleri yakıp yıkmış, halka karşı da katliam hareketlerine girişmistir. Baküyü işgalden azat etmek için geçici olarak başkent seçilen Gence’den Bakü’ye hareket eden Türk ordusu düşmanla ilk olarak Göyçay şehrinde karşılaşmıştır. Karameryem köyü etrafındaki kanlı savaştan sonra Bolşevik ordusunu darmadağın eden sırasıyla Aksu, Kürdemir ve Şamahı şehirlerini de işgalden azad eden Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan’ın güneyindeki Salyan ve Neftçalanı da düşmandan temizledikten sonra Bakü’nün 60-70 km’lerine kadar ilerledi.
Başından beri Türklere karşı soykırım yapan, Türk kanına susamış Bakü Bolşeviklerinin başkanı Ermeni Şaumyan ve etrafındakiler Türk ordusunun zaferleri karşısında korkuya kapılıp İngilizleri Baküye yardıma çağırdı. Ancak tüm bunlara rağmen Kafkas İslam Ordusu’na bağlı birlikler düşman birliklerini darmadağın ederek 15 Eylül 1918′de Bakü’ye girdi. Bu savaşlarda 1130 Osmanlı askeri şehid oldu. Ekim ayı başında bir Osmanlı müfrezesi de kuzeye ilerleyip Derbent’e ve Mahaçkale’ye girdi ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ne askeri destek verdi.
Yıldırım Orduları Grubu’nun Filistin cephesinde Nablus Hezimetine uğraması ve sonrasında Edmund Allenbay komutasındaki Britanya Ordusu’nun sür’atle ilerleyerek Şam ve Halep’i işgal etmesinden sonra Osmanlı Devleti ateşkes istemek zorunda kaldı. 30 Ekim tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi’ne göre Osmanlı Devleti’nin savaştan önceki sınırlarına çekilmesi gerektiğinden Kafkas İslam Ordusu 16 Kasım’da Bakü’yü terketmek zorunda kaldı ve 15 Aralık 1918 tarihinde Osmanlı askerlerinin Azerbaycan’dan çekilmesi tamamlandı.
Kafkas İslam Ordusu’nun askeri kanadının çoğu Doğu Anadolu’ya döndüğünde 15. Kolordu’ya katıldı. Daha sonra komutanlığına Kâzım (Karabekir) Paşa’nın atanacağı bu kolordu ile Ali Fuat Paşa’nın Filistin Cephesinden salimen Ankara’ya getirdiği 20. kolordu, Kurtuluş Savaşı başladığında silahlarını teslim etmeyen ve askerlerini de terhis etmemiş olarak işgalcilere karşı koyan iki güç odağı olmuşlardır.
1920 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti bolşevik işgaline uğrayarak yıkıldı. Ancak Azerbaycan Türkleri Kafkas İslam Ordusunu ve Nuri Paşa’yı asla unutmadı. Kafkas İslam Ordusu şiirlere, şarkılara konu olarak yıllarca halkın kalbinde yaşadı. Azerbaycan 2. defa bağımsızlık kazandıktan sonra ülkenin çeşitli yerlerinde Türk askerlerinin hatırasına anıtlar yükseltildi. Azerbaycan halkı var oldukca Kafkas İslam Ordusu ve onun kahraman komutanı Nuri Paşayı asla unutulmayacak!!!
