Senan Kazımoğlu
1828 yılında yapılan
“Türkmençay” anlaşmasıyla Kuzey Azerbaycan’ı tamamen işgal eden Çar Rusya’sı,
Kafkasları elde tutmak için bölgeye Ermenileri yerleştirme planını uyguladı. Bu
siyaset ilk meyvelerini 1905 yılında vermeye başladı. Zira 1905 yılındaki
savaşta, Ruslar, Japonlara mağlup olmuştu. Bu mağlubiyet Rusya’nın birçok
bölgesinde olduğu gibi Kafkaslarda da etkisini göstermeye başladı. Ruslar bu
etkini dağıtmak için Ermenilerden istifade etti. Ruslar tarafından gizlice
desteklenen Ermeniler, Azerbaycanlılara karşı misli görülmemiş katliamlara
başladılar.
Durumun ciddiyetini
gören Azerbaycan aydınları, Rusya’nın Kafkasya valisine giderek hükümet olarak
derhal bu işe bir çare bulmalarını istediler. Fakat hükümetin bu işlere
ilgisizliğini ve hatta bazı yerlerde Ermenilere destek çıktığını gören
Azerbaycan aydınları, artık devletten umudunu tamamen kestiler. Azerbaycan’ın
artık deyim yerindeyse, kendi göbek bağını kendisi kesmekten başka çaresi
kalmamıştı.
Türk siyasi tarihinde
iyi tanınan, meşhur Azerbaycan aydını ve siyasetçisi Ahmet Bey Ağaoğlu, Bakü’ye
döndükten sonra, Arapçada “savunma” anlamına gelen ilk Azerbaycan gizli örgütü “Difai”
teşkilatını kurdu. Ağaoğlu, bütün Azerbaycan’ı karış-karış gezerek Azerbaycan
aydınlarını ve halkını, “Difai” teşkilatı etrafında birleştirmeye başladı. Az
sonra Azerbaycan’ın hemen-hemen bütün bölgelerinde teşkilatın şubeleri açıldı.
Her ne kadar Difai’nin kuruluşu ve merkez karargahı Bakü’de olsa da, onun en
güçlü olduğu yer Gence şehriydi.
Difai teşkilatı ilk
önce beyanname yayımlayarak, Ermeniler ve onlara destek olan Rusların,
Azerbaycan halkına karşı giriştikleri katliamlar son bulmazsa, Difai’nin
sorumlulardan intikam alacağı bildirildi. Ayrıca, Kafkasya’nın Müslüman halkına
karşı yapılan katliamlar durdurulursa Difai’nin barış elini uzatmağa hazır
olduğu da belirtildi. Fakat ne Ruslar, ne de Ermenilerin katliamları durdurmaya
niyeti yoktu. Bu, bardağı taşıran son damla olmuştu...
Difai teşkilatının ilk
kurbanı, Şuşa şehrinde, elinde yüzlerce Azerbaycanlının kanı olan Rus Generali,
Goloşapov oldu. Ardından gubernator (vali) yardımcısı, Ermeni taraftarı Kreşçinski
öldürüldü. Aynı yıl içersinde Nahçivan’ın eski kaza reisi ve Nahçivan’da binlerce
Azerbaycanlını acımadan katleden Engel, Gence’deki Ermeni celladı Vasili yok
edildi. Bu liste böyle uzayıp gidiyordu.
Difai küçük insanlarla
uğraşmıyor, Azerbaycan Türklerinin katledilmesinde eli olan, yüzlerce, binlerce
insanı katleden yüksek rütbelilere karşı suikastlar yapıyordu. Her suikast
sonrasında da beyanname yayarak kurbanları ne için öldürdüğünü bildiriyordu.
Difai her ne kadar suikastlarla tanınsa da, Difaini kuran ve yöneten Azerbaycan
aydınlarıydı. Bu aydınlar Azerbaycanlı çocukları okutmak için Difai
teşkilatının eğitim ve kültür kollarını da oluşturmuşlardı.
Difai o kadar gizli
teşkilattı ki, beyannamelerinin altında olan Difai mührünün kimde olduğunu,
teşkilatın yönetiminde olanlar bile bilmiyordu. Ayrıca Difai’nin her yerde
hatta Rus istihbarat idaresinde bile çalışan adamları vardı.
Fakat ne yazık ki, 1906
yılında kurulan Difai teşkilatı, 1909 yılında hem yönetimindeki kişilerin birçoğunun
tutuklanması veya sürülmesi, hem de teşkilatın mührünün ele geçmesi sonucu
faaliyetini durdurmak zorunda kaldı. Ancak mühür ele geçirilse de, daha Ruslar
o mührün ne olduğunu anlamadan Difai’nin Rus istihbaratındaki adamı, düşman
eline geçmesin diye mührü yok etti.
Difai her ne kadar kısa
süre faaliyet gösterse de, Difai’nin eylemlerinden sonra Rus ve Ermeniler
Azerbaycan halkına karşı yaptıkları katliamları durdurmağa mecbur oldular.
Difai’nin faaliyeti durdurulduktan sonra teşkilatın üyeleri, 1918 yılında Azerbaycan
Halk Cumhuriyeti’ni kuracak olan Müsavat Partisi’ne katılarak bir nevi bugünkü
Azerbaycan’ın temellerini atan kadrolardan oldular.