18 Haziran 2015 Perşembe

Matematik Dehası - Ebu'l Vefa

Hadimul Kuran
editor@turkata.com

 Ebu'l Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas el-Buzcani. 940 yılında İranın Buzgan kasabasında doğdu. Bu yüzden "Ebu'l Vefa Buzcani" diye meşhur olmuştur. "Mühendis" ve "Hasib" lakablarıyla tanınan Ebu'l Vefa, 10. yüzyılda İslam dünyasının yetiştirdiği en önemli bilim adamlarından biridir. Ebu'l Vefa matematik alanındaki temel bilgileri amcası ve dayısından öğrendi. Daha sonra 959 yılında Bağdada giderek devrinin önemli alimlerinde tahsilini tamamladı. Bağdatta dersler vermeye, matematik ve astronomi alanında çalışmalar yapmaya başladı. Zamanında birçok Müslüman matematik ve astronomi alimi Ebu'l Vefanın çalışmalarını ve eserlerini görmek için Bağdata gelir ve derslerinde bulunurdular.

 Ebu'l Vefa matematik ve astronomi alanındaki çalışmalarıyla bilim tarihinde unutulmazlar arasında yerini almıştır. Gerek klasik, gerek modern matematik konularında kullanılan birçok trigonometrik kavram, tarif, teorem ve formul ilk kez onun tarafından ortaya konmuştur. Trigonometriyle ilk defa Me'mun devri alimlerinden Habeş el-Hasib el-Mervezi ilgilenmişsede, bu konuyu sistematik bir ilim dalı haline getiren Ebu'l Vefadır. Bu husustaki çalışmaları arasında trigonometri teoremlerinin ilk ispatlarını vermesi, "zıl" adı altında tanjantı, "kutr'ı zıl" adıyla sekantı tarif etmesi ve trigonometrik fonksiyonların yayın fonksiyonu olarak 15 dakikalık adımlarla hassas cetvellerini gerçekleştirmesi örnektir.
 Ebu'l Vefa, çağına kadar hiçbir matematikçinin yapamadığı incelikte trigonometrik çizelgeler düzenledi. Astronomik gözlemler için gerekli olan sinüs ve tanjant değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık (açı dakikası) aralıklarla hesaplayarak hazırladı. Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik ilişkileri ilk defa ortaya koydu. Bu oranlar günümüzde de aynen kullanılmaktadır. Ebu'l Vefanın ortaya koyduğu trigonometrik özdeşliklerden bazıları:
sin (a+b)=sin(a)cos(b)+cos(a)sin(b)
cos(2a)=1-2sin2(a)
sin(2a)=2sin(a)cos(a)
Ebu'l Vefanın matematiğe kazandırdığı bu yenilikler Avrupada ancak beş yüz yıl sonra Alman bilgini Johann Müller tarafından ilk defa ortaya atılıp kullanıla bildi.
 Ebu'l Vefa tanjant cetvellerini düzenlemiş, trigonometriye sekant ve kosekantı kazandırmış, sinüs problemlerini derinden incelemiştir. Bugün 30 derecelik yayın sinüs değerinin hesaplama metodunu da Ebu'l Vefaya borçluyuz. Sekantın kaşifi Ebu'l Vefa olsada Batıda sekantın kaşifi Kopernik olarak biliniyor.
Ebu'l Vefa hemde küresel trigonometride sinüs teoremini açıklamıştır:
sin(A)/sin(a)=sin(B)/sin(b)=sin(C)/sin(c)
 Ebu'l Vefa Battaninin trigonometriyle ilgili eserini geliştirmiş, virgülden sonra üçüncü haneye kadar hesaplama imkanını veren sinüs cetvellerinin yeni hesaplama metotlarını bulmuştur.
sin 30' (dakika)=0,00872653672 sekiz ondalığa kadar doğru olarak hesaplamıştır.
 Ebu'l Vefa üçgenler üzerinde ilk ciddi çalışmayı yapan bilgin olarak tarihe geçmiştir. Onun bu konudaki keşifleri, tarifleri, kavramları, çizelgeleri daha sonra Avrupanın ünlü matematikçilerinden D'Alembert ve Laplace ile çağdaşları olan büyük matematikçilerin fikir yapılarının temellerini oluşturmuştur.
 Parabolün nokta nokta çizimi için yeni bir metot geliştiren Ebu'l Vefanın ayrıca geometrik çizimlerle ilgili kısmen Hint modellerine dayanan bazı önemli çalışmaları da vardır. Pergelin birtek açıklığıyla daire içine kare çizimini ve verilen bir kare içine eşkenar üçken çizimini ilk defa Ebu'l Vefa yapmıştır. Ayrıca düzgün çoküzlüler problemiyle uğraşmış, yedi ve dokuz kenarlı düzgün çokgenlerin yaklaşık çizimini vermiştir.
Onun cebir ve denklemler teorisine de çeşitli katkıları vardır. Ebu'l Vefa o zamanadek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi.
 Ünlü bilim tarihçisi Plorian Cajori "History of Mathematic" adlı eserinde Ebu'l Vefa hakkında şunları söylemiştir: "Ebu'l Vefa Harezminin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve diferansiyel hesap ve analitik geometrinin temelini attı. Ayrıca Battaninin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu".
 Ebu'l Vefa astronomi alanında da çalışmalar yapmıştır. O, yıldızların eğimlerinin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirmiştir. Avrupada Batlamyusun "Ay teorisi" üzerinde ilk defa araştırma yapan Tycho Brahe'den 600 sene önce teorinin kritiğini yapmış, ona tenkitler yöneltmiştir. Ebu'l Vefa Ay üzerinde gözlemler yapmış ve Ayın üçüncü değişimini keşfetmiştir.
997 yılındaki Ay tutulmasını Ebu'l Vefa Bağdat'ta, Biruniyse Harezmde gözlemlemiş ve ilk müşterek çalışma örneğini ortaya koymuşlar.
 Ebu'l Vefanın matematik ve astronomi alanında değerli eserler vermiştir.
- "Kitabu'l-Kamil" - Ebu'l Vefanın trigonometriden bahseden önemli ve meşhur eseridir. Eserin yazma bir nüshası Paris National Kütüphanesindedir.
- "Kitabu'n Zic iş-Şamil" - Ebu'l Vefanın astronomiden bahseden en önemli eseridir. Bu kitap ince ve isabetli gözlemlerle dolu bir faaliyet abidesidir.
- "Kitabu'n Fahirun bil Hisab"
- "Kitabu'n fil Felek"
- "Kitabu'n fil Hendese"
 Bu ünlü matematik dehasına ithafen Ay üzerindeki bir kratere NASA tarafından Abu'l Wafa adı verilmiştir.
Ebu'l Vefa 998 yılında Bağdat'ta vefat etmiştir.